Son günlərin maraqlı xəbərlərindən biri Azərbaycan Prezidentinin köməkçisi Hikmət Hacıyevin İsrailin Baş naziri Binyamin Netanyahu ilə görüşü ilə bağlıdır. O, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin şəxsi salamlarını Baş nazirə çatdırıb. Tərəflər ikitərəfli əməkdaşlıq məsələlərini, o cümlədən regional hadisələri müzakirə ediblər.
Daha maraqlısı odur ki, bu barədə nüfuzlu “The Jerusalem Post” nəşri Qüdsdəki rəsmilərə istinadən yazır. Bildirilir ki, Netanyahunun ABŞ dövlət katibi Marko Rubio ilə strateji dialoqundan cəmi 48 saat sonra baş tutan Hacıyevin yüksək səviyyəli görüşü müzakirələrlə tanış olan diplomatik mənbələrə görə, Azərbaycanın potensial olaraq “İbrahim razılaşmaları”na daxil edilməsi üçün artan sürətdən xəbər verir.
Belə bir fikir var ki, Bakı Təl-Əvivin Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya ilə əlaqələrinin möhkəmlənməsində əsas rol oynaya bilər. İsrailin yüksək rütbəli rəsmisi “The Jerusalem Post”a deyib: “Azərbaycan otuz il ərzində müsəlman dünyasında İsrailin ən etibarlı tərəfdaşlarından biri olub”.
Analitiklər Azərbaycanın İsrail və ABŞ üçün strateji əhəmiyyət kəsb etdiyini qeyd edirlər. ABŞ-ın Atlantik Şurasının son hesabatında qeyd olunur ki, Vaşinqton regionda öz mövqelərini gücləndirmək üçün İsrailin Azərbaycanla əməkdaşlıq təcrübəsini nəzərə almalıdır.
İrana qarşı mübarizədəki rolundan əlavə, Bakı Vaşinqton üçün resurslarla zəngin olan və Asiya ilə Avropa arasında Rusiya və İrandan yan keçən ticarət yolu olan Orta Dəhliz boyunca strateji cəhətdən yerləşən Mərkəzi Asiyada mühüm tərəfdaşdır.
Hacıyev İsrailə gəldiyi həmin gün Strateji Araşdırmalar Mərkəzləri – “Begin” və “Sadat” Azərbaycanın ABŞ və İsrailin regional təşəbbüslərində fəal iştirakına dair tövsiyələrdən ibarət hesabat dərc ediblər. 1992-ci ildən bəri ABŞ-ın Azərbaycana yardımını məhdudlaşdıran ABŞ qanunu olan “907-ci Düzəliş” formasında maneə qalmaqdadır. Hesabatda vurğulanır ki, onun ləğvi Böyük Yaxın Şərqin yeni memarlığı çərçivəsində Bakının potensialından səmərəli istifadə etmək üçün zəruridir.
Bəs, göstərilən perspektivlər Azərbaycana nə vəd edir? Onlar belə çətin vaxtlarda ölkəmizin və regionun təhlükəsizliyinin əlavə təminatına çevrilə bilərmi?
AYNA-nın suallarını tanınmış israilli ekspertlər cavablandırıblar.
İsrail Müdafiə Qüvvələrinin ehtiyatda olan zabiti, hərbi ekspert Yiqal Levin:
“Hacıyevlə Netanyahunun görüşü təsadüfən baş tutmayıb, İsraillə Azərbaycan arasında əməkdaşlıq və qarşılıqlı fəaliyyət getdikcə artmaqdadır. Üstəlik, bir çox şeylər mediayaya sızdırılmır. Məsələn, mən bilirəm ki, ölkələrimiz arasında digər məsələlərlə yanaşı, aerokosmik sektorda, kosmosda da qarşılıqlı əlaqə mövcuddur. O cümlədən birbaşa kosmosda. Yəni, yəqin ki, söhbət peyklərdən, kosmik texnologiyalardan və s. gedir.
Nəzərinizə çatdırım ki, İsrail öz resurslarından istifadə edərək təkbaşına kosmosa peyk buraxa bilən nadir ölkələrdən biridir. İsrailin özünün inkişaf etdirdiyi öz daşıyıcıları və öz peykləri var. Bunlar Azərbaycan üçün maraqlı ola bilər, çünki onlar qabaqcıl texnologiyalardır.
Eyni zamanda, unutmaq olmaz ki, İsrail rəhbərliyi ilə ABŞ-ın hazırkı administrasiyası arasında həqiqətən də son dərəcə isti münasibətlər var. Və Bakı diplomatiyası İsraillə yaxşı və sıx əlaqələrindən, o cümlədən, məsələn, amerikalılardan müəyyən dividendlər almaq üçün istifadə edə bilər. Mən bunu tamamilə etiraf edirəm.
Azərbaycan-İsrail hərbi əməkdaşlığına gəlincə, bu, həqiqətən də, indi əvvəlki səviyyədə deyil, daha da genişlənir. O cümlədən hərbi-elmi və kosmik sahələrə aiddir. Bəli, bu proses baş verir və əslində çox yaxşı xəbərdir. Bu, həm bizim, həm də sizin üçün yaxşı xəbərdir”.
Jurnalist və tarixçi Şimon Briman:
“Prezident Donald Tramp çürümüş BMT sistemini nəzərə almadan yeni dünya arxitekturasını qurur. Bu, güclü və uğurlu dövlətlərlə Amerika mərkəzli ittifaqlar sistemi olacaq - sabit inkişaf naminə ABŞ-ın liderlik roluna və praqmatizmə əsaslanan ittifaqlar. Tramp və onun Respublikaçılar Partiyasının elitasındakı tərəfdarları sol-liberal ideologiyanın zibillərini beynəlxalq münasibətlərdən uzaqlaşdırırlar.
Maraqlıdır ki, Tramp və komandası üçün həm 2024-cü il seçkiləri öncəsi, həm də 2025-ci il inauqurasiyasından sonra İsrailin təhlükəsizlik maraqları ABŞ-ın prioritetləri sırasında mühüm yer tutur.
Prezident Trampın və vitse-prezident Vensin, dövlət katibi Rubionun, müdafiə naziri Baqsetin, milli təhlükəsizlik müşaviri Volzun, konqres spikeri Consonun israilyönlü ritorikası nəinki dəfələrlə səslənib, həm də real fəaliyyətlərlə dəstəklənir. İsrailə zərər verən Bayden-Harris administrasiyası ilə İsrailə kömək edən Tramp administrasiyası arasındakı ziddiyyət o qədər böyük və o qədər parlaqdır ki, bu, dünyada hər kəsə aydındır: Ağ Ev qarşıdakı dörd il ərzində tarixdə ən çox israilyönümlü “komandaya” sahib olacaq.
Bu kontekstdə, İsrail istənilən məsələni Bakının xeyrinə həll etmək üçün Azərbaycan üçün Ağ Evə “qapı” ola bilər. Sevimli oğul etibarlı dostunu atasının evinə gətirəndə və ondan bu dostuna kömək etməsini istəyəndə, ata belə bir dostuna daha çox rəğbətlə yanaşır, ona daha çox kömək edir və onu bütün qonaqlar arasında seçir.
Mən İsrailin Azərbaycanla münasibətlərini hətta dost adlandıra bilmərəm, çünki bu, dostluqdan daha üstündür. Bu, iki xalq arasında yaxşı tarixi əlaqələrə, qarşılıqlı faydalı iqtisadi maraqlara və strateji təhdidlərə və təhlükəsizlik məsələlərinə ümumi baxışa malik hərbi-siyasi əməkdaşlığa əsaslanan unikal ittifaqdır. Və bütün bunlar - mübahisəli məsələlərin və ərazi münaqişələrinin tamamilə olmadığı bir şəraitdə, bir-birinin daxili işlərinə qarışmaq və ya bir-birinə necə yaşamağı öyrətmək cəhdləri olmadan formalaşır.
Ona görə də Azərbaycanın “İbrahim razılaşmaları”na potensial daxil olması ilə bağlı məsələ tam aktual deyil. Çünki “İbrahim sazişləri” əvvəllər İsraillə düşmənçilik edən və onunla diplomatik əlaqələri olmayan İslam ölkələri ilə İsrail arasında ABŞ-ın köməyi ilə imzalanıb. Amma Azərbaycanla İsrail arasında əvvəllər heç vaxt düşmənçilik olmayıb. Bakı ilə Təl-Əviv arasında diplomatik əlaqələr onilliklər ərzində yaxşı inkişaf edir.
Lakin söhbət iqtisadi üstünlüklərə malik ABŞ-İsrail-Azərbaycan geosiyasi oxunun yaradılmasından və onun iştirakçıları üçün hərbi-müdafiə razılaşmalarından, o cümlədən Azərbaycanın ən böyük superdövlətdən təhlükəsizlik təminatı almasından gedə bilər.
ABŞ və İsrail liderləri İran İslam Respublikasının nüvə silahına malik olmayacağı ilə bağlı strateji kurs elan ediblər. Bu problemin həlli yaxınlaşır - və bu, 2025-ci ildə baş verə bilər. Bu geosiyasi problemin həllində Azərbaycanın Cənubi Qafqazın, Yaxın Şərqin və Mərkəzi Şərqin nəhəng regionunda sabitliyin və qərbyönlü oriyentasiyanın qalası kimi əhəmiyyəti hər kəsə aydındır.
Əgər İrana qarşı iqtisadi boğulma və ya hərbi zərbələr nəticəsində ayətullahların fanatik rejimi zəifləsə və dağılmağa başlasa, çoxmillətli İranda əvvəllər SSRİ-də olduğu kimi etnik-regional parçalanma prosesləri başlayarsa, o zaman Azərbaycan Respublikasının rolu və yeri kritik əhəmiyyət kəsb edəcək. Bakıda bu gün fantastik görünən perspektivlər ola bilər - lakin Trampın dövründə istənilən fantaziya bir həftə ərzində reallığa çevrilə bilər. Məsələn, hazırda Araz çayı ilə bölünən azərbaycanlı etnik qrupunun yenidən birləşməsi.
Və təbii ki, belə üçtərəfli tərəfdaşlıq oxu çərçivəsində İsrail 1990-cı illərdən Amerikanın Azərbaycana yardımını məhdudlaşdıran ABŞ qanununun 907-ci maddəsinin mümkün qədər tez ləğvi üçün lobbiçilik edə bilər. Bu düzəliş köhnəlib və dövrün tələblərinə cavab vermir.
Ona görə də mən Azərbaycan Respublikası Prezidentinin köməkçisi Hikmət Hacıyevin vasitəsilə İsrail və Azərbaycan liderləri arasında həyata keçirilən birbaşa şəxsi əlaqələri son dərəcə vacib hesab edirəm. Onun İsrailə səfərləri ölkələrimiz arasında etimad münasibətlərinin ən yüksək səviyyədə olduğunu nümayiş etdirir.
Bu səviyyədə istənilən məsələ həll oluna bilər və həll edilməlidir - həm Təl-Əviv vasitəsilə Vaşinqton qarşısında Bakının maraqlarının lobbiləşdirilməsi, həm də ölkələrimiz arasında ikitərəfli məsələlər. Və burada, mənim fikrimcə, İsrail Azərbaycana çox şey təklif edə bilər - ilk növbədə, İsrail bazarına sərmayə qoyuluşu üçün Azərbaycanın iri biznesinə “icazə verilə” bilər. Bu, artıq SOCAR-ın Tamar qaz yatağının işlənməsində əhəmiyyətli pay əldə etdiyi İsrail şelfində qaz hasilatı sektorunda baş verir.
Məlum olduğu kimi, İsrail yüksək texnologiya şirkətlərinin inkişafına görə dünyada ABŞ-dan sonra ikinci yerdədir. İsrail öz qapılarını Azərbaycan biznesinə - məsələn, yüksək texnologiyalar sektoruna investisiyalar üçün daha geniş açmalıdır. Azərbaycan investisiya fondları İsrail startaplarını "toxum səpmək" üçün yaradıla bilər - hər iki ölkənin qarşılıqlı xeyrinə olacaq.
Xülasə: Bakı ilə Təl-Əviv arasında otuz illik etibarlı əməkdaşlığın sınağından çıxmış əlaqələr daha da yüksək səviyyəyə – Azərbaycan-İsrail-ABŞ üçtərəfli oxunun yaradılmasına yüksələ bilər”.
