Rusiya və Amerika rəsmilərinin Ər-Riyaddakı görüşü təkcə Britaniya, Fransa və Almaniya siyasətçilərini deyil, türk siyasətçilərini də ruhdan salıb. Niyə? “Üç il ərzində biz əsas vasitəçi olmuşuq. İstanbul Memorandumu, taxıl müqaviləsi, əsir və məhbus mübadiləsi” deyə düşünürdülər. Amma Səudiyyə Ərəbistanı! Bəli, məhz ora. Donald Tramp və Vladimir Putinin vasitəçi ölkə kimi seçdikləri yer. Hələlik danışıqlar Ər-Riyadda aparılıb və görünür, növbəti raund da orada baş tutacaq.
Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Regnum” yazıb.
Müəllif Kamran Həsənov təhlilində qeyd edir:
Ər-Riyad görüşü günü, fevralın 17-də Rəcəb Tayyib Ərdoğan tələsik Əmirliklərdə cansıxıcı həmsöhbət olan Vladimir Zelenskini dəvət edib və media vasitəsilə bu sammitə önəm verməyə çalışıb. “Vacib siqnallar”, “Kritik görüş” - Türkiyə mediası Ankaradakı görüşü belə təqdim etdi.
Lakin Ərdoğan yeni Rusiya-Amerika oyununda özünü lazımlı və vacib hiss etmədi. Ankara sammitindən bir həftə əvvəl Türkiyə xarici işlər naziri Hakan Fidanın Trampın bir çox təkliflərinin 2022-ci ilin mart ayında İstanbul Memorandumunun ideyalarını əks etdirdiyini bildirərək, vasitəçilik missiyasını xatırlatmaq qərarına gəlib.
Yalnız fevralın 24-də Ankara özünə inamı qismən bərpa edə bildi: həmin gün ora Rusiya diplomatiyasının rəhbəri gəldi.
Alternativ meydança
Sergey Lavrov həmkarı Hakan Fidana Ukrayna nizamlanması mövzusunda Marko Rubio ilə danışıqların gedişi barədə “ətraflı məlumat verib”. Rusiya türk həmkarlarına heç bir sirri olmadığını nümayiş etdirir və Kreml üç ildir davam edən münaqişənin həllində iştirak etmək istəyini alqışlayır.
Bəli, Lavrov Ankaranın hansısa mərhələdə vasitəçi ölkə olacağını demir, amma artıq etibar olunmayan Avropa ilə Türkiyə arasında hələ də böyük fərq var. Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin Köhnə Dünyanı məlumatlandırmaq üçün heç bir həvəsi yoxdur, yalnız ona görə ki, Brüssel, Paris və Berlin, o cümlədən London, Moskva ilə əlaqə yaratmağa tələsmir və hələlik sülh prosesinin təkərlərinə sözlər qoyurlar.
Həm də vacib olan odur ki, Ankaraya məlumat verən NATO tərəfdaşı və Ərdoğanın dostu Tramp deyil, Rusiyadır.
Lavrov və Uşakovun Trampın komandası ilə dialoqundan sonra türklərin gözündə əhəmiyyəti daha da artan mühüm qonağın gəlişindən ilhamlanan Fidan yeni reallıqları nəzərə alaraq Türkiyənin sülh prosesində hansı rolu istədiyi və oynaya biləcəyi ilə bağlı fikirlər səsləndirməyə başladı.
“Türkiyə hər zaman istənilən asanlaşdırıcı və ya sürətləndirici rolu öz üzərinə götürməyə hazırdır”, başqa sözlə, Ankara Putin və Trampın ona həvalə etdiyi istənilən rola hazırdır.
Ukrayna münaqişəsinin həllində öz yerlərindən danışarkən türklər ilk növbədə danışıqlar platformasını nəzərdə tuturlar.
Türkiyə liderinin hesablamalarına görə, Rusiya və Ukrayna arasında ən uğurlu danışıqların aparıldığı İstanbul prioritet statusa malik olmalıdır. Eyni zamanda, Ərdoğan administrasiyası anlayır ki, yeni razılaşmalar Putin və Trampın razılaşdığı şərtlər əsasında olacaq. Fidanın Lavrovla görüşündə Amerika liderinin təşəbbüslərini alqışlaması əbəs deyildi.
ABŞ prezidenti əvvəlcə tabeliyində olan şəxslər vasitəsilə, fevralın 25-də isə şəxsən Kiyevin ərazilərin verilməsinə icazə verib. Ankaranın rəqibi Ər-Riyad isə “bütövlük” və “Krımın işğalı” məsələsini irəli sürmür.
Nəticədə Türkiyə təkcə Putinin deyil, həm də NATO-nun yüksək rütbəli yoldaşının gözündə vasitəçi statusu qazanmaq üçün Ərdoğanın tez-tez səsləndirdiyi “Ukraynanın ərazi bütövlüyü” tezisindən əl çəkməli olacaq.
İki "sülhməramlı" ssenari
Türkiyənin Rusiya-Ukrayna prosesində statusu təkcə danışıqlar platforması ilə məhdudlaşmır. Üstəlik, ABŞ və Rusiya hələ də KSA-ya mərc edirlər. Ankara başqa nə edə bilər?
Zelenski birini səsləndirdi. Ərdoğanla görüşdən sonra o, “təhlükəsizlik zəmanəti”ni təmin etmək üçün Türkiyə ordusunun Ukraynaya sülhməramlı kimi gətirilməsinə icazə verib.
Bu, Türkiyə hazırdırsa, Qərbin “ana axını”na uyğun gəlir. Axı, hətta Tramp amerikalılarsız da olsa, NATO qoşunlarının Ukraynada mümkün mövcudluğundan danışır. ABŞ olmadan Avropanın güclü orduya ehtiyacı artır və Türkiyə alyansın ikinci ordusudur.
Beləliklə, Böyük Britaniya və hətta türk həmkarını o qədər də sevməyən Makron Ukraynada “sülhməramlı” işlərdə türklərlə birgə iştiraka tam razılıq verərdi.
Başqa bir məsələ də odur ki, Rusiya, yumşaq desək, sərhəddə bir ölkədə fransız, alman, hətta türk çəkməsinin olmasından məmnun deyil. Odur ki, Ərdoğan heç olmasa burada Putin və Tramp arasında konsensus gözləməlidir.
Türkiyəli politoloq Alper Coşkun sülhməramlılıq və Ankaranın orada iştirakını müzakirə edərkən iki ssenari cızır.
Birincisi, “sülhün tətbiqi”, “potensial Rusiyanın işğalını dəf etmək” üçün çoxmillətli Qərb koalisiyasının bir hissəsi olaraq türk korpusunun yerləşdirilməsini nəzərdə tutur. Lakin atəşkəs pozularsa, birbaşa Rusiya Silahlı Qüvvələri ilə döyüş əməliyyatlarına cəlb olunmaq riski var. Buna görə də Coşqun ssenarini “mümkünsüz” hesab edir.
O, döyüşlərin dayandırılmasını izləmək üçün türk müşahidəçilərinin olmasını daha “ehtimal” hesab edir.
Məqalədə deyilir: “Münaqişə boyu hər iki tərəflə nisbətən müsbət münasibətlər saxlayan bir ölkə olaraq Türkiyə belə beynəlxalq sanksiyaya məruz qalmış təşəbbüsə rəhbərlik etməyə və lazımi imkanları təmin etməyə inandıra bilərdi”.
NATO qeyd-şərtlərlə
Monitorinqin mövcudluğunu nəzərdə tutan ikinci ssenari daha mümkün görünür. Bu, Qərblə Rusiya arasında lazımsız müharibəyə cəlb olunma risklərini aradan qaldırır, eyni zamanda, Ankara Avropanın təhlükəsizliyinə öz töhfəsini nümayiş etdirir və NATO tərəfdaşları ilə, ola bilsin ki, dünyada reytinqini artırır.
Yaxın tarixi xatırlasaq, Türkiyə və Rusiyanın sülhməramlılıq sahəsində kifayət qədər böyük təcrübəsi var. Türkiyə hərbçiləri Astana platforması çərçivəsində və Soçi razılaşmalarına uyğun olaraq İdlib və Suriyanın şərqində bir müddət əvvəl kürd silahlı birləşmələri ilə Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin dəstəklədiyi Suriya müxalifəti arasında döyüşlərin getdiyi təhlükəsizlik zonalarında patrul xidməti həyata keçirib.
Bundan başqa, İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Türkiyə və Rusiya hərbçiləri Azərbaycan və Ermənistan arasında atəşkəs rejiminə əməl etmək üçün Ağdamda birgə monitorinq mərkəzi yaradıblar. Deməli, nəzəri olaraq bu təcrübədən Ukraynada da istifadə etmək olar.
Rusiya tərəfinin NATO-nun mövcudluğu ilə bağlı dəqiq mövqeyi olduğu halda, Tramp indiyə qədər müttəfiqlərinə manevr etmək üçün yer buraxıb. İngiltərə, Fransa və Almaniyadan fərqli olaraq, Türkiyə bu məsələdə çevikdir. Yəqin ki, Rusiya ilə əlaqə tellərini itirməmək və danışıqlar platforması statusuna olan ümidlərini əvvəlcədən əldən verməmək üçün.
“Bloomberg” agentliyinə müsahibəsində Fidan Ukraynanın NATO-ya daxil olmasını müzakirə edərkən bir çox qeyd-şərtlər qoyur: “Əgər böyük beynəlxalq koalisiya təmas xəttində yerləşdirilməsə, o zaman ukraynalılar üçün təhlükəsizlik zəmanətlərini təmin etməyin yolu NATO-ya üzvlük ola bilər, ya da rusların təhlükəsizlik zəmanətləri ilə bağlı başqa fikirləri ola bilər”.
Türkiyəli nazir eyham vurur ki, Ankaranın istənilən sülhməramlı fəaliyyəti Moskva ilə razılaşdırılmalıdır.
Təkcə Ukrayna deyil
Obyektivlik naminə demək lazımdır ki, Lavrovun Fidanla (və görüşün də baş tutduğu Ərdoğanla) danışıqlarında bütün dünya Ukrayna ətrafında fırlanmamışdı. Nazirlər Cənubi Qafqaz, Fələstin və İsrail, həmçinin Suriya ilə bağlı “saatlarını sinxronlaşdırıblar”.
Fidanın sözlərinə görə, Rusiya və Türkiyə Suriyada “separatçı hərəkatların qarşısının alınması ilə bağlı oxşar fikirlərə malikdirlər”. Yəni Suriya Kürdüstanına işarə.
Lavrov isə öz növbəsində ABŞ-nın ərəb respublikasının şərqində müstəqil dövlət yaratdığından şikayətlənib. Əgər “kürd məsələsi” Ankara üçün ekzistensialdırsa, o zaman Moskvanın Dəməşqdəki mövcud hökumətin etimadını qazanmaq üçün separatizmə qarşı durmağa həvəsi var.
Suriyanın yeni hökmdarı Əhməd Əl-Şaraa Rusiya hərbi bazaları ilə vidalaşmağa tələsmir. Türkiyə isə deyəsən, onu tələsdirmir. Əksinə, həm Ankara, həm də Dəməşq Xmeymim və Tartusda bazalarını saxlamaqda maraqlı ola bilərdi.
Axı ABŞ, xüsusən də Trampın rəhbərliyi altında İsraili dəstəkləyəcək və hələ də kürd layihəsini “qurutmağa” tələsmir. Suriyanın özünün hava hücumundan müdafiə sistemi yoxdur və İsrail bu yaxınlarda suriyalılardan qoşunlarını cənub əyalətlərindən çıxarmağı tələb edib.
Hər hansı bir bəhanə ilə İŞİD-in hücumu baş verərsə, Əl-Şaraanın dəstəyə ehtiyacı olacaq. ABŞ da, Avropa İttifaqı da köməklik göstərməyəcək və təkcə Türkiyə kifayət etməyəcək. Rus süngülərinin olması İsrailin hava gücünü çəkindirir və Ərdoğanın müttəfiqini gücləndirir. Buna uyğun olaraq, PKK və onun iki silahlı qolu olan YPG və PYD timsalında onların ümumi düşmənlərinə əlavə təzyiqlər edir.
Jurnalistlər Türkiyə ilə Rusiya arasındakı görüşləri və münasibətləri təsvir edərkən bu mövzuları “adi bir əhvalat” kimi qeyd etməyə vərdiş etsələr də, istər Qafqazda, istər Orta Asiyada, istər Yaxın Şərqdə, istərsə də Qara dəniz regionunda rəqabət və fikir ayrılıqları zamanı ikitərəfli əməkdaşlıq platforması yaradan və “təhlükəsizlik vasitəsi” rolunu oynayan mövzulardır.
Qısa xülasə üçün Lavrovun sözləri daha uyğundur: “Gərgin beynəlxalq vəziyyətə baxmayaraq, Rusiya-Türkiyə siyasi dialoqu bütün səviyyələrdə intensivliyi və mütərəqqi dinamikanı qoruyur”.
Bu, təkcə diplomatik ritorika deyil.
